Себебі мемлекеттік қызмет пен бюджеттік мекеме­лер, сауда-саттық орталықтары, сондай-ақ қажетті жұмыс күшін талап ететін тиісті орындар қалалық жерлерде көп шоғырланғандықтан, жалдамалы баспаналарға деген сұраныстар да ұлғая түсуде. Мысалы, Алматы қаласында жалға берілетін жылжымайтын мүліктердің бағасы оның орналасқан ауданына байланысты. Яғни сауда-саттыққа негізделген инфрақұрылым қай жерде жақсы дамыған болса, сол жерлерде сұраныс та көп. Сондықтан да қазіргі уақытта базарлар мен ірі сауда орындары орналасқан жерлерде жатақхана тектес баспаналар да көптеп бой көтере бастады. Барлығы да жалға беру тәсілімен жұмыс істейді. 
Алайда жалға беріліп жатқан  жылжымайтын мүліктердің (тұрғын үй, пәтер, дүкен, сұлулық салоны, офис, дүңгіршек, т.б.) барлығы заң жүзінде жүзеге асырылып жатыр ма? Әрине, жоқ. Өйткені, мемлекеттік кіріс органдары қызметкерлері тарапынан жүргізілген рейд шаралары осыны байқатып отыр. Жылжымайтын мүліктерді жалға берушілердің көбісі заңды түрде салық органдарында тіркелмей, жасырын әрекет етуге тырысады. Тіпті кейбір жеке тұлғалар ол үшін заң алдында жауап беруге тура келетінін де білмейді. Осы орайда, жылжымайтын мүліктерді жалға беру тәртібі қалай? Қандай жеңілдіктер бар? Ол үшін заң жолымен қандай жауапкершілік қарастырылған? Соған жауап берейік.
    Бірінші, салық органында тіркелу немесе тіркелмей-ақ кәсіпті жалғастыру тәртібі қалай, соған тоқталайық. Атап айтсақ, жеке кәсіпкер ретінде тіркелуді дұрыс деп тапқан субъектіні есепке қою Салық кодексінің 565 бабының талаптары негізінде жүзеге асырылады. Сонымен қатар, жеке кәсіпкер ретінде есепке қойылғаннан кейін субъект Салық кодексінің 426 бабының талабы бойынша өзіне ыңғайлы салықтық режімді таңдайды. Біріншісі – патент негізінде жұмыс істейтін арнайы са­лық­тық режім, екіншісі – жеңілдендірілген декларация негізіндегі арнайы режім. Осы орайда, субъект патентпен жұмыс істеу режімін таңдаған жағдайда, кассалық аппарат қою міндетті емес. Ал, енді жеңілдендірілген декларациямен жұмыс істеген жағдайда, кассалық аппарат қою және тұтынушыға чек берумен жұмыс істеу міндетті. Сондықтан да жеке кәсіпкерлердің екі режімдегі жұмыс ерекшелігіне қарай, олардың салық төлеу тәртібінде де өзгешеліктер бар. Мысалы, жеңілдетілген декларациямен жұмыс істеген жеке кәсіпкер төлейтін салықтың көлемі тапқан табыстың 3 пайызын, патент режімімен жұмыс істеген жағдайда 2 пайызын төлейді.
Жеке кәсіпкер ретінде тіркелген кезде есепке алу тәртібі де жеңілдендірілген. Аталмыш тәртіп Кәсіпкерлік кодексінің «Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу тәртібі» туралы 36 бабымен реттеледі. Тіркеу мерзімі тиісті құжаттарды өткізгеннен кейін бір жұмыс күнінің ішінде бітуі тиіс. Тиісті құжаттар тізімі төмендегідей: уәкілетті орган бекіткен белгіленген үлгідегі салықтық өтініш, жеке кәсіпкердің тұратын жерін анықтайтын құжат (мекен-жайлық анықтама). Ал енді салықтық өтінішті  электрондық үлгіде «электрондық үкімет» веб-порталы арқылы жіберген жағдайда, тұрғылықты жерді куәландыратын мекен-жайлық анықтама қажет емес. Басқадай құжаттарды талап етуге тыйым салынады.
Осы орайда, салық органдарында жеке кәсіпкер ретінде тіркелмей, яғни салық агенті болмай-ақ, жеке тұлға ретінде де жылжымайтын мүлікті жалға берумен айналысуға болатынына ерекше тоқталып өткенім жөн болар. Себебі, көп адамдардың Қазақстан Республикасының Салық кодексі мен Кәсіпкерлік кодексіне оңды өзгерістер енгізіліп, салық төлеуші субъектілерге жасалып отырған оңтайлы жағдайлардан хабары аз. Мысалы, Қазақстан Республикасы Кәсіпкер­лік кодексінің 35 бабының 3 тармағының 2 тармақшасы талаптары негізінде жеке тұлға тұрақты түрде  еңбек күшін пайдаланбаған жағдайда, жеке  табыс бойынша салық органында тіркелуге міндетті емес. Сонымен қатар бұл талап Салық кодексінің 180 бабының 1 тармағының 3 тармақшасымен де реттелген. Бұндай жағдайда жеке кәсіпкер ретінде тіркелмегендіктен, жеке табыс салығынан түсетін жалпы пайданың 10 пайызын төлеуге тура келеді. Салық органына жеке табыс салығы бойынша №240 нысандағы тиісті декларацияны өткізгеннен кейін он күн мерзімнен кешіктірілмей тиісті салық төленуі міндетті. Декларацияны тапсыру уақыты келесі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмеуі тиіс.
Тағы да бір айта кететін жағдай – жеке тұлғалар жыл­жымайтын мүлікті заңды тұлғалар мен жеке кәсіп­керлерге жалға берген жағдайда, жалға берілген жылжымайтын мүліктен түскен пайда жеке тұлғаның салық агентінен түскен пайдасы болып есептеледі де, жеке табыс салығы ретінде төлем түрімен салық төлеуге жатады. Бұған қоса, төлем негізінде салықты салу, ұстау және аудару міндеттемелері заңды тұлға мен жеке кәсіпкерге жүктеледі.
Міне, жылжымайтын мүліктерді жалға беру мәселе­сіндегі біраз түйткілдерді тілге тиек еттік. Енді салық органында белгіленген тәртіппен тіркелмей, жылжымайтын мүлкін заңға қайшы әрекеттер арқылы жалға беріп жүрген лауазымды және жеке тұлғаларға, сондай-ақ кәсіпкерліктің шағын, орта және ірі субъектілеріне қандай шара қолданылады, соған тоқталып өтейін. Атап айтсақ, жылжымайтын мүлікті жалға берудегі құқық бұзушылықтар анықталған жағдайда, құқық тәртібін бұзудың бұл түрі Қазақстан Республикасы Әкімшілік-құқық тәртібін бұзушылық туралы кодексінің 463 бабының 1 тармағы (тиісті тіркеусіз, рұқсатсыз немесе хабарлама жібермей кәсіпкерлік немесе өзге де қызметпен айналысу, сондай-ақ әрекеттерді (операцияларды)жүзеге асыру) негізінде қаралады. Мысалы, субъект бірінші мәрте салық органында тіркелмей, салық төлеуден жасырын әрекет ететін болса, оған Әкімшілік құқық тәртібін бұзушылық туралы кодекстің аталмыш бабының талаптары негізінде хаттама толытырылып, «ескерту» жасалады. Бұл талап орындалмай, бір жылдың ішінде тағы да қайталанатын болса, жеке тұлғаларға – 15, лауазымды тұлғалар мен шағын кәсіпкерлік субъектілеріне – 25, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – 40, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне 150 айлық есептік көрсеткіш (бір айлық есептік көрсеткіш мөлшері  2121 теңге) көлемінде айыппұл салынады. Егер бұл құқық бұзушылық бір жылдың ішінде тағы да қайталанатын болса, онда ірі кәсіпкерлік субъектісіне 500 айлық есептік көрсеткіш көлемінде айыппұл салынып, қалған субъектілерге оның мөлшері екі есеге көбейеді. Сонымен қатар, жылжымайтын мүлікті жасырын түрде жалға беру мемлекеттік қызметте істейтін лауазымды тұлғалар тарапынан орын алатын болса, мемлекеттік қызмет субъектісіне қолданылатын жаза тым ауыр. Мұн­дай жағдайда мемлекеттік қызметкердің тәртіптік жауапкершілігі «Мемлекеттік қызмет туралы» және «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес» заңдарының талаптары тұрғысынан қаралады.

Бекен НҰРАХМЕТОВ,
Алматы қалалық мемлекеттік 
кірістер департаменті
түсіндіру жұмыстары 
басқармасының бөлім басшысы

© economics.kazgazeta.kz