Қазыбек би туралы бір тарихи әң­гім­еде қалмақ ханы Қонтажының қа­зақ­­тардың талабын орындауы бала Қа­зы­бек сөзінің ықпалы екені тура­лы айтылады: «Сөзді өңменімнен сұ­­­ғып айт­қан кез­де, екі иығымнан екі аю ау­­­­зынан от ша­шып «тыпыр» етші, «кө­­­рейін» деп тұр­ды. Мінеки, мен со­дан қат­ты сескендім. Сендерге көрінбегенмен маған көрінді. Менің енді бұған қайтарып айтар сөзім жоқ, мал мен жанын есептеп алдына салып беріңдер», – деген шешімге келіпті қалмақ ханы. Қонтажы бітімге қаймыққаннан кел­ген жоқ, елшілердің айтқанын істе­меймін десе, оның әскери қуаты да, өзі­нің айбары мен ақылы да жетіп тұр­ған болатын. Өзінің сөзінен байқап тұр­ға­нымыздай, бұл – сөз күшінің әсе­рі, ықпалы. Сөздің мұндай қасиетін пси­холингвистиканың сөз қабылдау (восприятие речи) саласында сөз суггестия­сы дейтін тармағы зерттейді. Суггестия негізінен психология ғы­лы­­мы­­на тән термин болғандықтан жалпы тіл бі­лі­мінде суггестияға қатысты әрі тіл­­дік, әрі психикалық жағынан бай­ла­­ныс­тыра зерттеген біршама еңбек­тер бар. Жалпы, тіл білімінде психолинг­вистика аясында кейінгі кезде зерттеле бас­таған «суггестия» термині қа­зақ ұғы­мында сену, илану дегенді біл­діреді. Қазақ дүние­танымындағы сөзге сенім ұғымын ауыз әде­биеті шы­ғар­маларынан көп кездес­тіруге болады. Оған ай­қын бір көрсет­кішті «Тіл тас жа­ра­ды, тас жармаса, бас жарады», «Тау мен тасты жел бұзар, адам­­зат­ты сөз бұ­­зар», «Кісіге қарап сөз алма, сө­зіне қа­­рап кісіні ал», «Сөз тастан өте­ді», «Айтыл­­ған сөз – атылған оқ» т.т., т.с.с. ма­­қал­дардан табуға болады. Бұл – ғы­лы­ми тілде «суггестия» деп атап жүр­ген құбы­лыстың халық санасында да, тілдік құбылыстарда да бар екенін көрсетеді. Шешендік сөздерінің суггестиясын зер­делегенде олардың магиялық кү­ші­мен қатар прагматикалық әсерін де қа­рас­тыру қажеттілігі туындайды. Өйткені ауыз­ша сөй­леу үлгісі болып саналатын мәтін­нің қолданысын, екі жақты қарым-қатынас­тың субъектіге бағытталу аясын танытуда прагма­ти­калық әсері оның суггестиясынан пайда болады. И.Ю.Черепанова шығармашылық бей­саналыққа арналған еңбегінде суг­­гес­тив­тік лин­гвистиканың тілдің са­на тү­біне (подсознание) әсер етуін түсін­діретін тілтанулық сапалы теория және күнделікті жүзе екендігін айтады. Дүниежүзінде өмір сүретін халық­тар­дың бар­лығы әлемді өздерінің ұлт­тық көз­қарастарымен таниды, ға­сыр­лар бойы қа­лыптасқан салт-дәс­түр­леріне негіздейді және әртүрлі се­ні­м-мен қабылдайды. Суггестия – сенім. Суггестия ұғымы – кез келген мә­де­ниетте бар әмбебап құбылыс. Ол – ха­лықтың дүниені түсінуінен хабар бе­ретін қойма, яғни суггестиялық көрініс ға­ламның негізгі бөлшегі ретінде ұлт­тың эстетикалық таным-талғамын, ша­руа­шылық кәсібін, мінез-құлқын, салт-дәстүрін, бір сөзбен айтқанда, ұлттық рухын сенім тұрғысынан тіл арқылы жан-жақты бейнелейді, жеке адам санасымен бірге өмір сүреді. Сол арқылы халықтың дүние туралы түсінігін айғақтайды, ұлттық танымын білдіреді. Кез келген тіл факторының астарында, шығу төркінінде негіз бар екендігі рас болса, көзбен көріп, қолмен ұстауға болмайтын, сана мен болмысқа қатысты құбылыстардың бейнеленуі тілдік суггестия арқылы жүзеге асады. Бұған бір айқын дәлел ретінде Қаздауысты Қазыбек бидің бітімгерлік сөзінің мына кіріспесін келтірсек те жетеді: Біз қазақ деген мал баққан елміз, Бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден кұт-береке қашпа­сын деп, Жеріміздің шетін жау баспасын деп, Найзаға үкі таққан елміз! Ешбір дұшпан басынбаған елміз, Басымыздан сөзді асырмаған елміз! Досымызды сақтай білген елміз, Дәмі, тұзын ақтай білген елміз, Асқақтаған хан болса, Хан ордасын таптай білген елміз! Ата­дан ұл туса, құл боламын деп ту­майды, Анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды, Ұл мен қыз­ды қаматып отыра алмайтын елміз! Сөз күшін қазіргі зерттеу барысы бас­­қа­ша дең­гейге, яғ­ни, тілдегі суг­гес­тия­лық фак­тілер­ді тіл білі­мінің жаңа жетістіктерімен, көзқарастарымен көр­се­ту, тиімді қатынас моделін өңдеуге көшуде. Мұндағы негізгі мәселе – адам жанына үңілу, сырттай ғана емес іштей бақылау жасау. Бұл жағдайда не айту керектігі ғана емес, қалай айту керектігі де маңызды болады. Осыған орай Қаздауысты Қазыбектің қолданатын «тиімді қатынас» моделін адамның ішкі сырын, шындығын білу үшін «сынақ» жасауы деп түсінуге болады. Оған оның билік айтқан екі оқиғасын дәлел етуге болады. Біріншісі: Қазыбек жеті жасында-ақ шешен­ді­гі­­мен, алғырлығымен көзге түсе бас­тап­ты. Ер­теде ас беріліп, бәйге болып жат­қан­­­да бір құ­ла қасқа жүздеген аттан озып ке­­леді. Қай­мана жүрген бір жігіт: – Мы­нау менің тай күнінде жоғалт­қан бә­сірем, – деп оның шылауына орала ке­теді. Бәй­геге қосып тұрған адам: – Өзімнің құла биемнен туған атым, – деп жеңістік бермейді. ... Құла қасқаны бәйгеге қосқан кісі: – Енесін бір көрсем, одан туған төлді дәл ай­та аламын, – десе, «тай күнінде жо­­ғалт­қан бәсірем» деген жігіт: – ... Енесін көріп төлін, төлін көріп ене­сін айнытпай табамын, – дейді. – Олай болса, – дейді Қазыбек бала, – анау көгендеулі тұрған қозы-лақтан еке­­уің екі қозы ағытып әкеліңдер. Екі жі­гіт екі қозы жетектеп алып келеді. – Енді, – дейді Қазыбек, – екеуің өріс­­ке барып осы екі қозының енесін тауып әкеліңдер. Екеуі екі саулық алып келеді. – Қозыларды енесіне салыңдар, – дей­ді ба­ла. Ат қосқан жігіт қозысын ене­сіне сал­са, әлгі әкелген саулығы ал­май­ды, қозы да же­ріп қашады. Ал «та­йында жо­ғалт­қан бәсірем» деген жігіт қозысын сау­лыққа салса, иіскелеп қозыны емізіп тұра қалады. Сонда Қазы­бек атқа иелік етіп жүрген кісіге: – Ал, ағайын, мына жігіттің мал тап­қыш­тық қаметіне күмәніңіз бар ма? – деп сұрайды. Ол төмен қарап үндемей қалады. Қа­зы­бек көпшілікке қарап: – Қане, жұртшылық, бұған сіздер қалай қарай­сыздар? – дегенде, айнала төңі­рек­теп тұрғандар: – Бала дәл шешім айтты, атасына рахмет, бәйге құла тай күнінде жоғалт­қан жігіттікі, – десіп тарасыпты. Қазыбек атына «Би» атағы осы билі­гінен кейін қосылыпты. Екіншісі – ел аузындағы мына бір оқиға: Қазыбек беріде елге белгілі болған кез­де екі әйел балаға таласып дауласып, ал­­дына келіп жүгінеді. Әйелдердің біреуі: «Мынау баламды есін білмейтін жас күнінде жоғалттым. Соны мына әйел тауып алды ма, әлде ұрлап алды ма, оны білмеймін, әйтеуір асырап алыпты. Бүгін танып, сұрасам «өз балам» деп бермейді. Екінші әйел тұрып: – Бала өзімдікі, өзім таптым, мынау бос­қа жар­масып тұр. Қазыбек екі әйел­дің сөз­дерін тыңдап болып, біраз ойланып отырып қалады. Содан кейін: – Бірің балаңды жоғалтқаныңды, енді бірің тапқаныңды растап шығарлық мұнда басқа куә жоқ. Сондықтан мұнда мынадай билік еткім келеді, – дейді де, баланың екі қолынан екі әйелге ұстатып қойып, қара балтаны жоғары көтеріп: «екеуіңе қақ бөліп беремін, осыған ризасыңдар ма?» – дейді. Сонда балаға ие болып жүрген әйел: – Біреуге тірі кеткенше, жартысы болса да өзімде қалсын, бөлсең бөл! – деп безеріп тұрып алады. Ал, баланы таныған әйел: – Ойбай, биеке-ай! Қайда жүрсе де, тірі бол­сын, шаба көрмеңіз! – деп безек қа­ғады. Содан барып Қазыбек: – Бала мына жоғалтқан әйелдікі, өйт­кені ол ба­ланың тірлігін тілеп тұр, баласын өзіне бер, – деп билік айтады.  Мұның лингвистикалық бір сипат­тамасын А. Машимбаева беріпті: «Ық­пал етуге бағытталған үрдісті қаты­нас теориясы аясында қарастыру заңды. Бұл жағдайда ықпал етуші тұлғаны суг­гестор (ықпал ету субъектісі), ал қа­былдаушы тұлғаны (автор), ықпал объек­тісін суггестант деп атауға болады. Олар бір-бірімен вербалды, вербал­ды емес тәсілдермен жүргізілген сен­діру механизмі арқылы бірлесіп әрекет етеді». Суггестия – сананы билеуші, бол­мыс­тағы сенімді қалыптастыратын, рет­тейтін ұғым, адамның алдына мақ­­сат қою жолына жетер биігі. Ал тіл­дік суггестия осы сенім көздерін сөз арқылы бейнелеп, адамның өзін-өзі сендіруін, сөз құдіретіне табынуын білдіреді. Суггестиялық лингвистика адам сенімін тілдің түрлі мағыналық қабаттары арқылы бейнелейтін, сенімге ие болудың, сенім қалыптастырудың жолдарын сөйлеу арқылы танытатын тіл білімінің жаңа саласы. Ол тілдегі сөйлеу түрлері арқылы халықтың дүниеге көзқарасын, ұлттық ерекшелігін сенім тұрғысынан жан-жақты талдап, суггес-тия атрибутына таным тұрғысынан мән үстейді. Қаздауысты Қазыбек биден қалған мұралардың бір саласы – тілек баталар. Ой-санаға, ақылға негізделген бата-тілектер адам ақыл-ойының күштілігін білдіреді, әрқайсысының беретін астарлы мағынасы, тыңдаушыға берер әсері бар. Қаздауысты Қазыбек би батасынан бір мысал: Өркенім өссін десең, Кекшіл болма – Кесапаты тиер еліңе. Елім өссін десең, Өршіл болма, Өскеніңді өшірерсің. Басына іс түскен пақырға Қастық қылма, Қайғысы көшер басыңа. Жанашыры жоқ жарлыға Жәрдемші бол асыға. Қиын-қыстау күндерде Өзі келер қасыңа. Бүгін сағы сынды деп, Жақыныңды басынба! Баталарды лингвистикалық фактор деп қараған профессор Г.Смағұлова: «..тілек бата сөздерінің, әсіресе тың­даушы үшін тілдік ықпалы ерекше. Ті­лек-бата сөздері алдымен субъектіге қа­ра­тылып ауызша айтылатындықтан, мә­тін мазмұны көпшілік қауымның құ­лағына сіңіп, жадында сақталады. Ал ұзақ уақыт бойы санадан өшпей, керісінше әр тақырып, мазмұн аясында қайталана отырып, тыңдаушының ой-сезімінде жаңғыра түсуі осы аталған сөздердің адам психикасына қатты әсер етіп, сендіруі мен иландыруынан», – деп дұрыс жазған екен. Мұн­да айта кететін жайт – қазақ халқы жаратылысынан сөзге тоқтаған халық болғандықтан, сөз қадірін білгендіктен бата мен тілекті адамның болашақ жолын ашуға, көгеріп көктеуге тікелей әсер ете­тін сөздің ең асылы, қасиеттісі деп біл­гендігінен оның құдіретіне илан­ған. «Баталы құл арымас, батасыз құл жарымас» деген халық нақылы да осыны меңзесе керек. А.Машимбаева бата беру үдері­сін­дегі психолингвистикалық сәттерді жақ­­­сы баян­­дайды: «Бата беру әрқашан субъек­тив­ті тұрғыдан баяндалады, бата беру­ші суггестор белсенді көрінеді. Оның өзіне тән сөйлеу мәнері, дауыс ыр­­ға­­ғы, әуен-сазы бар. Және суг­геренд­тің сеніміне кіріп сөйлейді, өзін пси­хологиялық тұрғыдан еркін ұстайды, тыңдаушыны сөзге ұйытады. Сол арқылы суггеренд жан дүниесі өзіне қарата айтылған батаны қабылдайды. Автордың сипаттауынша, «Бата беруге қатысушы коммуниканттардың арасындағы түрлі әлеуметтік қарым-қатынас (суггестор-суггеренд) психо­ло­гиялық бейнесі ашылады. Атап айт­қанда: қатысушылардың білім және мә­де­ниет деңгейі нақты көрініс табады; әлеу­меттік мәртебелері танылады; туыс­қандық жағынан байланыс болады; жас ерек­шелігіне қарай бөлінбейді; жыны­сына қарай ескеріледі. Қаздауыс-ты Қазыбек бидің бата сөздерінен бұл фак­тор­лардың бәрін де табамыз. Сөз суггестиясындағы бір ықпал – ай­тушының әлеуметтік-қоғамдық мәр­те­бесі. Қаздауысты Қазыбек би сөзінің бір күші осында жатыр. Тарихшы Ж.Омари бидің «Қаздауысты» ата­луына орай бір жақсы айғақ келтіреді: «... қазақтың ... қалың ортасында мемлекет пен қоғам өмірінің маңызды деген мәселелері бүкіл ел басшылары мен қарулы азаматтар қатысқан жиын-да шешіледі. Осы ұлы нөпір жиынды «Қаз» деп атайды. Оның өткізілу салты да, шешетін мәселесі де кеңес пен жүгіністен бөлек. ... Міне, осындай жерде би-шешеннің шеберлігі, даусының күштілігі жарысқа түседі. Бүкіл қазақтың жиынын меңгеріп кету оңай емес. Сол себептен Бұқар жырау Абылай ханды тоқтатқысы келсе: «Ашуланба, Абылай, Ашулансаң, Абылай, Көтерермін, көрермін, Көтеріп қазға салармын», – дейді. Бабамыздың «Қаздауысты» атануына ең алдымен оның бүкіл қазақ қауымы жиналған ұлы дүбірлі жиындарды өзіне бағындырған шешендік қасиеті, ақылмандығы себеп. Зор дауыстың ар жағында ғажайып табиғи қасиет, өнер мен білім, ересен интеллектуалды тәрбие жатыр». Сөз суггестиясының қазақтың ком­муни­кативтік мәдениеті үшін бір ерек­­ше­­лігі ұлт­тық дүниетанымнан, тіп­­ті ұлт­тық әлем картинасынан бай­қа­­­ла­ды. Қа­зақ халқы – ғаламды мета­фора­­мен бейнелеуге, метафоралық мағы­на­да қабылдауға өте бейім халық. Кәдімгі қарабайыр әлем қазаққа әсер ете қоймайды, біз қарабайыр дүние­ні де метафоралап қабылдағанды жөн кө­ре­­міз. Бұл метафораны әлде­бір сөз­дің ауыспалы мағынада қолда­ны­луы­мен шектеуге болмайды. Мәселе когни­тивтік, концептуалдық метафорада. Қаздауысты Қазыбек би сөздерінің құды­ретті күші де осы метафоралығында. Бі­рер айғақтар келтіре кетейік: Сен темір де, біз көмір, Еріткелі келгенбіз, Екі еліктің лағын Теліткелі келгенбіз.                   

* * *

Сен қабылан да, біз арыстан, Алысқалы келгенбіз, Жаңа үйреткен жас тұлпар, Жарысқалы келгенбіз, Тұтқыр сары желімбіз Жабысқалы келгенбіз. ....                  

* * *

Қазыбек сонда жұлып алғандай: – Тісі сынса – ауыз ішінде, қолы сынса – жең ішінде жүре беру керек деген не сөз! Оның үстіндегі жал­ғыз тоны жа­нат емей немене? Аузындағы отыз тіс болат емей немене? Астындағы жалғыз ат қанат емей немене? Ханның біз­бен қарыспай бітіскендігі рас болатын болса, жанатынан айырмай, болаты­нан майырмай, қанатынан қайырмай алға­нын қайыру керек, қазақ қалмақтың сатып алған құлы емес. Бұл да біреудің ар­дақ­тап асыраған ұлы. Ерікті ұл азат бо­лып қайтуы керек, – депті. Сонда Қоң­тажы Қазыбек сөйлесе, аруағы асып ке­тіп, аузына сөз түспейді екен: – «Мә, жанатыңа жанатым», – деп жанат ішігін шешіп береді, «Мә, бола­тыңа болатым» деп болат семсерін бе­реді: «Мә, қанатыңа қанатым» деп ас­тын­дағы қарақасқа тұлпарын түсіп береді. Байқалып тұрғандай, осы ниеттерін би қара­байыр сөзбен жеткізсе, мақса­тына жетер ме еді?! Біз бұл жолы сөздің, оның ішінде Қаз­дауысты Қазыбек сияқты би-шешен­дердің сөзінің күші (ықпалы, әсері) сияқты суггестиялық құбы­лыс­тың бірер ғана жағдайына назар аудардық. Ал мәселе өте көп, мұндай шағын еңбек ауқымына сыймайды. Бұл мәселе арнайы зерттеуді, терең де кең зерттеуді қажет етеді.

Жантас ЖАҚЫПОВ, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, филология ғылымдарының докторы, профессор

Дерек көзі: egemen.kz