Американың ресми хабарла­ма­сынан соң-ақ, Еуропа, Ресей мен Қытай Иран ядролық келі­сі­мі­нен шықпайтынын анық біл­дір­ді. Еуропа мемлекеттері өкіл­де­рінің Дональд Трамптың шеші­мін өзгертуге бағытталған келіс­сөз­дері нәтижесіз аяқталды. Осы сәр­сенбіде София қаласында бас қос­қан Еуропа Одағының ресми тұл­ғалары мен Иранның Сыртқы Істер министрі Мұхаммед Жавад За­риф АҚШ қадамының салдары мен өздері ұшырасуы мүмкін эко­номикалық қиындықтарды ең­серу жолдарын талқылады.

Трамп неге «тырысып» қалды?
Дональд Трамп АҚШ пре­зи­денті ретінде қызметін бастағанға дейін сайлауалды науқан кезінде Иран ядролық келісімін сынаған бо­латын. Әр 120 күн сайын АҚШ Конг­ресі санкциялардан бас тарту туралы құжатты Пре­зидент­тің қол қоюына ұсынып отырады. Осы жылы қаңтарда Иранға қа­тысты келісім негізінде алынып тас­талған санкцияларды мақұл­дай­тын кезекті құжатқа қол қояр кезде Дональд Трамп мұны «соң­ғы мүмкіндік» деп атап, Еу­ро­па­лық әріптестерін Иран келісімін қай­та қарауға шақырды. Иран тағ­дыры үшін маңызды күн тағы төрт айдан соң, 12 мамырға бел­гіленгенімен, АҚШ президенті 8 ма­мыр күні келісімнен шығаты­нын жариялады. Дональд Трамп­тың осыған дейін жасаған мә­лімдемелерінен АҚШ прези­ден­ті «аталған келісім тек Иранға ғана тиімді» деген пікірмен келісетінін аңғаруға болады. Ол «құжат шарт­тары Американың мүдделерін қа­нағаттандырмайды» деді. Дона­льд Трамптың пікірінше, келісім Иран ядролық қару бағдарлама­сын дамытуға уақытша ғана тежеу бол­ғанымен, баллистикалық зы­мырандар құрастыру ісіне тоқтау сала алмайды. Келісімге сәйкес, Иран­да жаппай қырып-жою қаруы жасалмас үшін, байытыл­ған уран көлемі бірнеше есеге қыс­қарып, барлық ядролық реак­торларды МАГАТЭ мамандары жиі тексеріп тұруы керек болған. Ұйым комиссиясы тексерістер ке­зінде Иранның келісім міндет­те­мелерін орындамағаны анық­тал­мағанын алға тартса да, АҚШ президенті МАГАТЭ маманда­ры­ның елдің әскери нысандарына кіре алмайтынына наразылық біл­ді­ріп, «ол жерде кез келген нәр­се­ні жасыруға болады» деген ой айтты. Бірақ мемлекеттік құ­пия есебіне кіретін нысандарды шет­елдік азаматтарға көрсетіп, қор­ғаныс қуатына нұқсан келті­ре­тін қадамға баруға қарсы екенін Иран әуел баста-ақ мәлімдеген еді.
Дональд Трамптың қарсы­лас­тары оның бұл шешімін Барак Оба­­ма бастаған жобалардан шығу­дың кезекті амалы деп қа­был­дады. Осыған дейін Дональд Трамп бұрынғы президент тұсын­да қабылданған бірнеше бағдар­ла­мадан бас тартып, климаттың өз­герісі бойынша Париж келі­сімінен шыққан болатын.

Еуропа неге елеңдейді?
2012 жылы Еуропа тарапынан Иранға қарсы санкциялар са­лын­ғанға дейін, қос тарап сыртқы сау­дада маңызды әріптестер бол­ды. 2015 жылғы келісімнен соң қай­та жанданған қарым-қаты­нас­тар өткен жылы Еуропа Ода­ғы­ның Иранмен экспорты 10,8 млрд евро, импорты 10,1 млрд евро кө­­­лемінде қорытындыланды. АҚШ-тың Иранға экономикалық қысым шараларын қайта енгізу ту­р­алы шешіміне байланысты Еу­ропа Одағындағы ірі кә­сі­п­орын­дар АҚШ санкцияларынан зардап шегуі мүмкін. 2015 жылы нәтижелі аяқталған келіссөздер­ден соң, Еуроодақтағы ірі ком­па­н­ия­лар Иран кәсіпкер­лерімен көп жылдар бойы санкциялар бұ­ғауында қалған мемлекет эко­но­микасына жаңа тыныс сый­лай­тын құны бірнеше миллиард дол­ларға ба­ғаланған шарттар жасап үлгер­ген. Бірақ қазір олар Иранмен эко­номикалық байла­ныстарын ары қарай жалғастырса, АҚШ санк­цияларының суығын сезіну­ден қауіптенеді. Өйткені 2015 жыл­ғы келісімнен соң Ираннан алы­нып тасталған санкцияларды қатаң формада қайта енгізетінін мә­лімдеген АҚШ Иран эко­но­ми­касына тікелей бағытталған эко­но­ми­калық қысым шараларын оны­мен тығыз әріптестік байла­ныс ор­натқан өзге мемлекеттің биз­нес-субъектілеріне де сала ала­ды. Софияда жалғасқан маңыз­ды кездесуде Еуропалық ко­мис­сия­ның төрағасы Жан-Клод Юнкер «Еуропалық ко­мис­сияның Еу­ропа компанияларын қорғау жө­ніндегі міндеттемесі бар. Сон­дық­тан біз 1996 жылғы Blocking statue заңнамасын қайта енгізе­міз» деген мәлімдеме жа­са­ды. 1996 жылы қолданылған заң­на­­ма АҚШ-тың Еуропа кәсі­по­рын­­дарына қатысты енгізген санк­­­­­цияларының заңдық күші болмай­тынын білдіріп, бизнес өкіл­деріне америкалық қысым шара­ларына назар аудармауға ша­қырған.

АҚШ-қа «өкпе»
Еуропаның АҚШ-қа «өк­пе­сін» Еуропалық кеңестің төрағасы Дональд Туск былай деп суреттей­ді «Мәселе сенің жақын досың­ның күтпеген іс-әрекеттерге ба­ра­тынында болып отыр. Бұл әзіл емес. Біздің мұхиттың арғы бе­тін­де­гі досымызбен қарым-қа­ты­на­сымыздың негізгі мәселесі – осы. Дональд Трамптың «саясатта күтпеген қимылдар жасау – жақ­сы әдіс» дегенімен келісемін. Бі­рақ бұл шаралар жауларына қар­сы ғана қолданылуы керек. От­ба­сы мен достарға күтпеген сый­лар ұнамайды».
АҚШ-тың Италиядағы бұ­рын­ғы елшісі Дэвид Торн «Иран мә­селесіне қатысты текетірес екі тарап арасында 2003 жылы Ирак оқиғасынан кейінгі ең үлкен жік қалыптастырады» деген пікір қос­са, Францияның Сыртқы Іс­тер министрі Жан-Ив Ле Дриан «Еуропаның бизнес-субъектілері АҚШ-тың сыртқы саясаттағы ше­шімдері үшін жауап бермеуі ке­рек» деген наразылық білдірді.

Кәсіпкерлер қамы
Еуропалық Одақтың Иранмен сауда байланыстарын жалғас­ты­ратын компанияларға құқықтық және қаржылай көмек көрсету ту­ралы бастамаларына қара­мас­тан, АҚШ санкцияларынан қа­уіп­теніп, келісімдерді тоқтатқан ком­паниялардың қатары өсіп келеді. Бұл Еуропа басшылары­ның Иран ядролық келісімін сақ­тап қалуға ұмтылысына кері әсер етіп, шартты бұзбай сақтау тура­лы жоспардың орындалуына ке­дергі болғалы тұр. АҚШ Иран­мен кәсіпкерлік қарым-қаты­нас­тағы компанияларға келісім­шарт­тарды қорытындылау үшін 90-180 күн арасында уақыт беретінін ха­барлады. Францияның Total мұ­най компаниясы Иранның South Pars 11 кен орнындағы 50,1% үлесінен шығатынын біл­дір­ді. Оның ізін ала, Данияның A P Moller-Maersk компаниясы 8 ма­мырға дейін қабылдаған мін­дет­темелерін орындап, АҚШ санк­цияларының талабы бойын­ша осы жылдың 4 қарашасына қа­рай Иранмен қарым-қатын­а­сын доғаратыны жөнінде хабар­лады. Германия канцлері Ангела Мер­кель «Біз көлемі шағын және ор­таша компанияларға қаржылай қол­дау көрсету туралы ойлана ала­мыз. Бұл шаралар қарас­тыры­лып жатыр. Бірақ АҚШ санк­ция­лары­ның ықпалына ұшырайтын бар­лық кәсіпкерлерді қолдау… Ме­нің ойым­ша, біз мұндай қиял­ға ермеуі­міз керек» десе, Франция пре­зи­денті Эммануэль Макрон өз ойын қысқа қайырды: «Біз фран­цуз компанияларын Иранда жұ­мыс істеуге мәжбүрлей алмаймыз. Total компаниясының бас дирек­торы Франция Республикасы емес қой».

Иран келісімнен шықса…
Иран президенті Хасан Роу­хани келісімнің қалған мүшелері ойын өзгертпесе, мәселенің күр­меуі шешілетініне үміт артты. Де­генмен Иран басшысы келісім күшін жойған күннен бастап, ел­дің атом энергиясы агенттігіне байы­тылған уран көлемін өнді­ріс­тік деңгейге жеткізу туралы тап­сырма бергенін ескертті. «Бұл психологиялық соғыс, біз До­нальд Трамптың жеңуіне жол бер­меуіміз керек» деген Иран пре­зиденті «шаршататын адам­ның» (Дональд Трамп) келісімнен шы­ғып кеткеніне қуанатынын біл­дірді. Сәрсенбі күні Иранның заң шығарушы органында пар­ламент мүшелері «Дональд Трамп тек қара күшті ғана түсінеді» деп, «Америкаға өлім!» ұранымен АҚШ-тың туын өртеді.
Кезінде Иран келісімдеріне қатысқан Барак Обама Дональд Трамптың шешімін «салмақты қа­телік» деп атады. Оның пікі­рін­ше «Жан-жақты қамтылған іс-қи­мылдар жоспарынан шығу АҚШ-ты ядролық қаруға қол жеткізген Иранның, болмаса Таяу Шығыс­тағы өзге соғыстың алдында таң­даусыз қалдырады».

Динара Тілеубек