Бұл сөздерді атам қазақ құр бекерге айтпаған. Әлқисса, баяғыда аталарымыз баласын дүмше молданың алдына апарып тұрып: «Тақсыр-еке, мына жүгірмектің еті – сенікі, сүйегі – менікі. Әйтеуір адам қылып шығарсың болғаны», – дейді екен-мыс.

Кеңес дәуірінің әдеби шығармаларынан осы ыңғайдағы мысалдарды өте көп оқыдық. Оқыған сайын – көк шыбықты суға салып ісінтіп қойып,  бейшара шәкіртінің жон арқасын тілім-тілім етіп аяусыз сабайтын, «аюға таяқпен намаз үйреткен» қатыгез молданы (өзіміздің маңдайдан сипайтын мейірбанды мұғалімдерімізбен салыстыра отырып) жек көріп,  осындай қанішер тәрбиешінің қорлығына бауыр еті – перзентін қиып берген «тас жүрек» аталарымызды да іштей кінәлап қоятынбыз...

Бүгін байыптап қарасақ, ол замандағылар түсінігімізді қате қалыптастырыпты. Сөзін далаға жіберіп, босқа шығындамайтын аталарымыз әлгі әңгімеге зор мағына сыйғызып, үлкен аманат жүктеп айтқандығын енді біліп отырмыз.

Жер бетінде ұрпағының болашағын ойламайтын ұлт бар ма? Әрине, жоқ.  Қазақ үшін осы бағыттағы қам-қарекет пен салт-сананың бір тармағы «сүйек» ұғымымен байланысып жатыр екен. Соның астарын ашып көрейік.

Бейіттер бүккен құпия

Көнеден қалған талай топырақ үйіндісін аршып-ақтарып,  неше бір патша қорымдарының ішін адақтаған кәнігі археологтардың өзін аң-таң қалдырған, соңыра құпиясын таптырмаған, сирек те болса кездесетін бір жағдай бар. Ол не дейсіз ғой?

Әдетте сақ дәуірінің киелі зираттарының арасында кісі кейіпті көрбақтардың тонауы мен талапайына ұшырамай, бүгінге бүтін қалпында жеткені некен-саяқ. Өйткені тәңірі сипатты, асыл текті әулеттің марқұмдарының қасына о дүниеде қызмет етуге тиіс мал-жанымен қоса, обырлардың көз құрты іспетті – алтынмен апталған бұйымдар бірге қойылғанын білеміз.

Ал енді белшеден келетін байлыққа толы қабірлердің қайсыбіріне бір замандарда бұзып-жарып, баса-көктеп кіргендер сол қыруар қазынаға мүлде тиіспеген болып шықса ше?! «Алтын, күміс – тас екен» дегені ме?! Ендеше, бейітті бұзып... әрі – мұның үстіне – ондағы ақсөңке болған адам сүйектерін шотпен шауып, парша-парша етіп бөлшектеп, өлісінде қорлап несі бар? Зерттеушілердің ойын сан саққа жүгіртіп, басын қатырған нәрсе осы:  алтын әшекейлер – дін  аман, сүйектердің сау-тамтығы жоқ... Шетелдік ғалымдардың бірі: «Үстеріне бөтен кісілер келіп қалғандықтан, бағалы дүниеге қол сұғып үлгермеген болар», – деген оп-оңай болжам айтыпты. Шындығында, мәселенің мәнісі – тіпті басқада.

Гәп –  байырғы бабаларымыздың таным-түсінігінде және сол сүйектің өзінде.

Ежелгі түркілердің дәстүрлі дүниетанымы бойынша, ет пен сүйек – адамның болмысын құрайтын екі –  өзара кереғар әрі келісімді субстанция. Бүгінгі тілмен айтқанда, ет – тән, сүйек – жан. Әлі күнге дейін: «Адам баласы ет пен сүйектен жаралған», – дейтініміз сондықтан.

Іргелі ғылыми монографияның авторлары былай деп жазады: «Қайратты дене бітімі – «кемел сүйектіліктің» айғағы ретінде – сарқылмайтын өмір қуатына толы. Мұндай болмысқа ие батыр ешқашан өлімнің не екенін білмейді. Бұл секілді түсініктер соғыстар мен шайқастар туралы эпикалық сюжеттердің негізін құрайды. Батырдың міндеті – тек дұшпанын өлтіріп тастауда ғана емес, сондай-ақ оның сүйегін талқандап, сол арқылы жаудың тұқымын мәңгіге құртуда» (Оңтүстік Сібір түркілерінің  дәстүрлі дүниетанымы: Адам. Қоғам. -  Новосибирск, 1989, 65-бет).

Мысалы, тува ертегісінің қаһарманы Сайын-оол өзінің қарсыласы Тебене-Мөгені құздан лақтырып, быт-шыт қылғанда, оның сүйектері жан-жаққа қаша жөнеледі. «Егер мұның бір сүйегі сау қалса, менің бітіспес жауым болып тіріледі», – деп, Сайын-оол оларды түгел жоймақ болып, соңынан кезек-кезек тұра ұмтылады. Бірақ Тебене-Мөгенің астындағы тұлпары Сайын-оолды тұяғымен теуіп өлтіріп, қаза тапқан иесінің сүйектерін өзімен әкетеді.

Ал Терге-Қара сұлу болса, Тебене-Мөгенің сүйектерін жиып алып, жылқы басты бүркіттің кейпіне енеді де, көк әлеміне ұшып барады. Сол жерде бір жалғызілікті шалдың үстіндегі етін сыдырып, оны жас балаға айналдырады да, жерге қайта түсіп, үйіне алып келеді. Содан соң Тебене-Мөгенің сүйектерін әлгі еттің көмегімен құрастырып шығады. Тебен-Мөге жиырма бес жасар жігіт болып, қайта тіріледі...

Міне, адамның ет пен сүйектен жаралуының және жанның сүйекте сақталып қалуының  түркі фольклорындағы бір көрінісі – осы. 

Сонымен, неге әлгі зираттағы алтын заттарды «құдай сақтап», тек сүйектердің зардап шеккені түсінікті болды ғой дейміз.

Себебі біреу-ақ: бейітті бұзғандар ұрлық жасауды ұйғармаған, жауларының ата-бабасының сүйегін талқандауды, сөйтіп оларды ілгеріде болатын айқастың алдында «аруағынан айыруды» және «тұқымын тұздай құртуды» көздеген.

Бұл болжамды толықтыра түсетін басқа да мысалдар аз емес. Айталық, «тарихтың атасы» – Геродотқа сенсек, сақтардың көсемі Иданфирс бір ұлы майданның алдында парсының жиһанкез патшасы Дарийге: «Егер сендер бізбен қайтсек те соғысамыз деп өңмеңдеп қоймасаңдар, онда жолдарыңда  ата-бабамыздың бейіттері бар. Соларды тауып алып, бірінің шетін кертіп көріңдерші, сол кезде бейіт үшін біздің қалай соғысатынымызға көздерің жетеді», – депті.  Ү ғасырдың тарихшысы Приск Панийскийдің жазуынша, ғұндардың жеріне сапар шеккен Марг қаласының епископы патша қорымдарын қазып, ондағы қисапсыз қазынаға қол салған; соның нәтижесінде ғұн-византия қақтығысы басталып кеткен. Сайып келгенде, бейітті бүлдіру дегеніміз – аруақты аяқасты ету, жанды жерге қол салу, елдің намысына тию ретінде ұғынылған. Өйткені онда ата-бабаның сүйегі жатыр; ал сүйекті қорлауға жол жоқ.

Арада мың жылдан астам уақыт өткенде, Кенесарының заманындағы қазақ мен қырғыздың арасындағы қырғиқабақ оқиғаның бірі де осы төңіректен өрбиді. Нысанбайдың атақты жырында ата-бабаларының зираттары қорланған екі ағайынның да уәжі бар. Қырғыздар:  Тіріме қылсаң болмай ма,/Өлгенім саған не қылды? /Атаңның ақы бар ма еді /Есқожа, Қанай көрінде? – деп күңіренсе, қазақтар: Қанайыңа мен қылдым, /Кекті болған шағымда. /Әкеңнің ақы бар ма еді /Аңдасымның тамында? – деп жарыса күйзеледі.

Орыс отаршылдығы тұсында ақындарымыз келімсектердің табанының астында тапталған молаларды көргенде жандары түршіге жыр жазған. Мысалы:

Құдайдан кітап келген халық болса,

Іс қылмас хайуандарша көрді тесіп.....

Ақан сері

 Қасиетті бабамыздың зияраты

Қалды ғой көшесінің арасында.

Міржақып

 Ата-бабаның бейіті тұрған орын, сүйегі жатқан жер – елдің кіндік қан тамған мекенін, көші-қон кеңістігін, шекара аумаған анықтайтын белгі болып саналған.

Тоқ етері, сүйекті қор қылмау идеясы Ұлы Далада мыңжылдықтар бойына жасап келген. Келе-келе көршілес жұрттарға жұғысты болған.

... Әріде – ғұндар көсемі Аттиланың, беріде – монғол қағаны Шыңғысханның сүйектерінің қайда көмілгенін ешкім білмейді. Сүйегі қорланған бейіттердің хикаясын естігенде, мұның ақылмен жасалған іс екендігін бағамдайсың. Дұрыс та шығар дейсің...

Әйтпесе, бұрын да, бүгін де қиратылған зират, қорланған сүйек аз емес..

 «Сүйек  болудың» сыры

Алтай-Саян халықтарында «сеок», «сөөк» (сүйек) сөздері «тайпа», «ру», «ұрпақ» дегенді білдіреді.

Қазақтың  ақсақалдарынан да «сүйегің кім?» деген сауалды өз құлағымызбен талай рет есіттік. «Алпамыс батыр» жырында: «Сүйек болғандарыңды дәлелдеп, төс тигізіңдер...»; «Мыстанның ендігі ойы – басы таз, балтыры қотыр ұлына Қаракөздей аруды қосып, ханмен сүйек болу еді...», – деген жолдар жолығады. Мұндағы «сүйек болу» – туыс болу мағынасында екені көрініп тұр. Текті, шаһбаз, бекзат тұқымнан шыққан кісіні  ақсүйек дейміз.

Жастардың көңіл жарастыққа құрылған осы аттас әдемі ойыны да бар. Қыз ұзатып, келін түсірген құда-құдандылықтың жолын қайта жалғауды сүйек жаңғырту немесе сүйек шатыс деп атаған. Бүкіл бір әулеттің абыройына нұқсан тиген жағдайды сүйекке түскен таңба деген. Филология ғылымдарының докторы, белгілі зерттеуші Дихан Қамзабекұлының  мәліметінше, екі ел өз ара сүйек ұстау арқылы туысатын болған. Осыдан келіп, түркі халықтарының «мифологиялық анатомиясын» зерттеушілер олардың бағзы танымында «қандас туыстықтың» («кровное родство») емес, сүйек жақындықтың басым болғандығын тұжырымдайды.

Түркінің түсінігіне сәйкес, сүйек – бабадан жеткен белгі, атадан қалған аманат. Сондай-ақ, ол – болашақтың бастауы, келешектің кепілі. 

Қысқасы, «болған» мен «боладының» арасындағы дәнекер. Түркілермен түйісетін тұстары көп ежелгі шумерлер ата-бабасының сүйегінен көз жазып қалған жандарды қатты жазғырып, шетке тепкен.

Сүйектен өмір өнеді, тіршілік түзіледі. Мәселен, алтайлықтардың фольклорындағы Қызыл-қая атты батыр ғажайып түрде өз әкесінің сүйегінен жаратылады. Бір қызығы, Месоамерика үндістерінің мифологиясында Батыс құдайы – Кецалькоатль жер бетіндегі төрт апаттан соң, өлілер әлемі – Миктланға сапар шегіп, соның патшасының қол астындағы адам сүйектерін үстіндегі киіміне орап алып қашады да, оларға өз қанын шашу арқылы жан бітіріп, адамзатты қайтадан дүниеге келтіреді.

Сол секілді, орыстың «Крошечка-Хаврошечка» атты көне ертегісінің кейіпкері – жетім қыз сойылған сиырдың сүйектерін шүберекке жиып, сосын бақша ішіне егіп, суарып тұрады да, ақырында олардан сиқырлы алма ағашы өсіп шығады. Әрине, сүйектің «жаралғыштық» қасиетін сипаттайтын бұл тәрізді кейбір ұқсастықтар арнайы зерттеуді қажет етеді.

Ш.Уәлиханов: «Жануарлардың сүйегінде құдіретті күш бар», – деп жазған. Бұл қағида малдың мүшелерін үлестіру, жылқының бас сүйегін қастерлеу, т.с.с. жөн-жоралғыларда  өз көрінісін тапқан.

Тарқатып айта берсек, қазақ тіліндегі «сүйек» сөзінің мағыналық аясы өте кең. Оның дәрежесі әрдайым «еттен» жоғары тұрады.

Бұған алдымен ертеде кең тараған өлікті отқа өртеу салты дәлел бола алады. Талантты мифтанушы Серікбол Қондыбай  осыған орай фольклорлық сюжетті баяндай отырып: «Еті өртеніп, тек сүйегі қалғанда, оны ақ шүберекке түйіп, «туф» деген сәтте Ералы батыр атып түрегеледі. Бірақ «түк көргенім жоқ» дейді. Сонда әкесі енді оны алпыс арба отынға салып өртейді, нәтижесінде Ералы дүниенің барлық сырын білетін болып шығады», – деп жазыпты (Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. Алматы, 2004,  252-бет). Бұл – адам жанының жаңа сапаға өтуінің «өліп-тірілу» мотивіне негізделген мифтік, мистериялық рәсімі. Ол тағы да сүйектің «жан сақтағыштық» қабілеті арқылы жүзеге асқан.

Есте жоқ ескі дәуірде зороастризм дінін ұстанғандар қасиетті от пен суды былғамас үшін о дүниелік болған адамның нас, қаскөй күштер жайлаған мүрдесін аң-құсқа жем болсын деген оймен жырақ төбенің беткейіне немесе арнайы салынған мұнараның басына апарып тастап отырған. Сүйек етінен әбден арылып, күнге қақталып, суға шайылып, залалынан тазарып біткен соң ғана жер қойнына берілген. Сөйтіп, зороастрлықтар да ет пен сүйектің арасын осылай ажыратқан.

Ал түркілердің түсінігіне қарасақ, түбегейлі айырмашылықты байқаймыз. Мысалы, Ә.Марғұлан «Ежелгі жыр-аңыздар» атты кітабында (Алматы, 1985) былай деп жазады: «Жаугершілік заманда, жау қолынан оққа ұшқан ардақты ерді қандай қиындықтың үстінде болса да, жат жерде қалдырып кетпеген. Ондай адамдардың етін сүйегінен айырып, дене сүйегін былғарымен қаптап, ұйық жұртына әкеліп қоятын» (275-бет).

Соған сәйкес, белгілі түркітанушы Әлімғазы Дәулетхан: «Өмірін ат үстінде, жорық-жортуылда өткізген түрік сарбаздары елінен шалғайға кетіп қаза болса да, сүйегінің жат жерде қалып, ит-құсқа жем болмайтынына кәміл сенуші еді. Сондықтан сарбаздар екі дүниясына да алаңдамайтын», – деген дұрыс қорытында жасайды («Түркеш қағанаты» атты зерттеу кітабы. Алматы, 2005, 127-бет).

Этнограф-ғалым Б.Кармышева Ферғана өзбектерінің өлікті жерлеу салтындағы байырғы үрдістің іздерін қарастыра отырып, «түркі» аталатын этникалық топтың келесі жөн-жоралғысына назар аударады: «Сүйекті жуу рәсіміне қатысуды әсіресе түркілер қатаң ұстанған. Олардың аузынан: «суягимизни бировга ушлатмаймыз» – «сүйегімізді біреуге (басқаға) ұстатпаймыз», – дегенді талай естідім» (Орта Азия халықтарының ежелгі ғұрыптары, наным-сенімдері және табынушылықтары. Мәскеу, 1986,  142-бет).

... Олай болса, атам қазақтың «Еті – сенікі, сүйегі – менікі» деген тұспал сөздері арқылы ел тұтастығын, жер бүтіндігін, рух мықтылығын, ұрпақ қамын меңзегенін аңғару енді қиын бола қоймас дейміз. 

Дерек көзі: zebra.today