«Тургайская газетаның» 1895 жылғы 26-шы санында Хамза Қаржасовтың «Аманқарағай», «Науырзым», «Тірсек», «Толағай­теппе», «Данабике» және «Са­рымойын» (қырғыз аңызы)» атты мақаласы шығыпты. Автор осы жер атауларының шығу тегін ел ау­зындағы аңызбен байланыс­тырады. Науырзым – қазір қорық тұр­ған өңірді мекен еткен бай­дың аты екен.

Мақала «Торғай облысының Қостанай және Торғай уездері аралығында Аман­­қарағай, Науырзым, Тірсек ормандары, Толағайтеппе мекені, Данабике өзені мен Сарымойын көлі жатыр. Олар туралы қырғыз­дар­да аңыз сақталған» деп бас­талады.

Бұл жерде автордың қыр­ғыз деп отырғаны қазақ екені белгілі.

Аңыз бойынша Ас­трахань қалмақтарының қазақ даласы арқылы Қытайға көші заманында Аманқарағай орманын Аман деген бай әулетімен жай­лапты. Ал Науырзым орманын Науырзым деген атақты бай қоныс етсе керек. Сол Аман бай­дың Данабике деген сұлу қызы, Науырзымның Сарымойын деген ұлы болыпты. Данабике ай десе аузы, күн десе көзі бар сұлу, ал Сарымойын қарсы келген жауын қирататын батыр, бірақ қыз-қырқынды көзіне ілмейтін мінезі қатты жігіт болыпты. Бірде ол Аманның ауылына барып, Данабикені көреді де, ғашық болады. Аманнан қызын сұрайды, бірақ әкесі батасын бермейді. Қос ғашық бір түнде қашып кетеді. Қаһарланған әкесі қызының соңынан қуғыншы жіберіп, оларды ұстатады да, Сарымойынның басын желкесінен кестіреді. Жі­гіттің басы кесілген жер То­ла­ғайтеппе екен. Данабикені ағаш­қа тірсегінен төмен қаратып іліп қойып өлтіреді. Бірін-бірі сүйген жастардың азап өлімінен кейін Данабикенің денесі өзенге тас­талады, ол өзен Данабике аталады. Ал Сарымойынның бассыз денесі көлдің маңына жерленеді, ол Сарымойын көлі аталыпты. Автор мақала соңында осы жер аттарының әлі күнге сол күйінше сақталғанын айтады.

Мақаланың шыққанына бір ғасырдан едәуір асып кетсе де, Аманқарағай, Науырзым, Тірсек ормандары, Данабике өзені, Cарымойын көлі қазірге дейін дәл осылай аталады. Аңыз болса да, махаббатқа көрсетілген қатыгездікті халық ұмыта алмайтын болар...

– Мен Науырзым аты күн мен түннің теңелуі – Наурызға байланысты болар деп ойлайтын едім. Байдың аты да Нау­рыздан шығуы ықтимал. Қа­зақтар қарағай, ағаш деп орманды меңзеген. Аманқарағай қалың, үлкен орман болған. Оған байлар қыста жылқысын ықтатқан, – дейді жер аттарын жинап жүрген белгілі ақын Се­рікбай Оспанов.

Дегенмен облыс аумағында қаншама қазақша жер атауы бүгінде пайдаланудан шығып қалды, ұмытылып кеткен. Соның арасында «Толағайтеппе» де болса керек, аға буын өкіл­дері де оны есіне түсіре алма­ды. «Теппе» деген сөздің өзі, көктемде тасыған судың кейін қайтуын білдіреді екен. «Тола­ғай» сөзі зор, күшті деген ұғым­ды айтады. Оларды қаза берсе әр­қайсынан тағылымды тарих, аңыз, әңгіме-шежіре суырт­пақталады. Жеріміздің заты да, аты да бай ғой, шіркін-ай!..  

Нәзира ЖӘРІМБЕТ,

«Егемен Қазақстан»